مقدمه
کروماتوگرافی لایه نازک (Thin Layer Chromatography – TLC) یکی از روش‌های ساده، سریع و اقتصادی برای جداسازی و شناسایی ترکیبات شیمیایی است که به‌طور گسترده در صنایع داروسازی، زیست‌شناسی، شیمی و محیط‌زیست مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش علاوه بر کنترل کیفیت داروها، در شناسایی ناخالصی‌ها، آنالیز ترکیبات گیاهی و پایش سنتز شیمیایی اهمیت زیادی دارد.
در این مقاله، اصول عملکرد، تجهیزات مورد نیاز، روش‌های توسعه، کاربردها، مشکلات رایج و جنبه‌های نظارتی کروماتوگرافی لایه نازک در صنعت داروسازی را بررسی خواهیم کرد.
۱. اصول کروماتوگرافی لایه نازک (TLC)
۱.۱. اساس کار TLC
کروماتوگرافی لایه نازک بر پایه جداسازی ترکیبات یک نمونه بر اساس قطبیت و حلالیت آن‌ها در فاز متحرک و فاز ساکن انجام می‌شود. مراحل کلی این روش شامل موارد زیر است:
1. نمونه‌گذاری: محلول نمونه با استفاده از یک میکروپیپت روی صفحه TLC اعمال می‌شود.
2. الوشن (Elution): صفحه TLC درون تانک حاوی فاز متحرک قرار داده می‌شود و حلال، ترکیبات نمونه را بر اساس قطبیتشان به سمت بالا حرکت می‌دهد.
3. تفکیک ترکیبات: ترکیبات با قطبیت کمتر سریع‌تر حرکت می‌کنند، در حالی که ترکیبات قطبی‌تر مدت بیشتری در فاز ساکن باقی می‌مانند.
4. آشکارسازی: پس از تکمیل جداسازی، ترکیبات با استفاده از لامپ UV، معرف‌های شیمیایی یا اسپری‌های رنگی شناسایی می‌شوند.
۱.۲. انواع کروماتوگرافی لایه نازک
✔ TLC فاز نرمال (Normal Phase TLC): صفحه دارای فاز ساکن قطبی (مانند سیلیکاژل) و فاز متحرک غیرقطبی است.
✔ TLC فاز معکوس (Reverse Phase TLC): فاز ساکن غیرقطبی (مانند سیلیکا C18) و فاز متحرک قطبی استفاده می‌شود.
✔ TLC دو بعدی (2D-TLC): برای ترکیبات پیچیده که نیاز به تفکیک بیشتر دارند.
✔ HPTLC (کروماتوگرافی لایه نازک با کارایی بالا): نسخه پیشرفته TLC با دقت و حساسیت بالاتر.
۲. تجهیزات مورد نیاز در TLC
۲.۱. صفحات کروماتوگرافی (Chromatography Plates)
✔ صفحات سیلیکاژل: رایج‌ترین نوع برای داروسازی.
✔ صفحات آلومینا: مناسب برای ترکیبات قلیایی.
✔ صفحات C18: مخصوص روش‌های فاز معکوس.
۲.۲. فاز متحرک (Mobile Phase)
✔ حلال‌های قطبی: مانند متانول و استونیتریل.
✔ حلال‌های غیرقطبی: مانند هگزان و کلروفرم.
✔ حلال‌های مخلوط: ترکیبی از دو یا چند حلال برای بهبود جداسازی.
۲.۳. تانک TLC (TLC Chamber)
✔ برای ایجاد شرایط اشباع بخار حلال و کنترل بهتر فرآیند جداسازی.
۲.۴. سیستم آشکارسازی
✔ لامپ UV (254 و 366 نانومتر): برای شناسایی ترکیبات فلوئورسانس.
✔ اسپری‌های معرف شیمیایی: مانند معرف ید، محلول دراگندورف، نین‌هیدرین و اسید سولفوریک.
۳. توسعه روش در TLC
۳.۱. انتخاب شرایط کروماتوگرافی
• انتخاب فاز ساکن: سیلیکاژل برای داروهای آلی، صفحات C18 برای ترکیبات لیپوفیلیک.
• انتخاب فاز متحرک: ترکیب بهینه برای تفکیک بهتر.
• تنظیم مقدار نمونه و نحوه اعمال آن: دقت در حجم و مکان نمونه‌گذاری.
۳.۲. محاسبه فاکتور نگه‌داری (Rf)
Rf = (فاصله حرکت ترکیب) / (فاصله حرکت فاز متحرک)
✔ مقدار Rf بین 0 تا 1 است و به ترکیب شیمیایی ماده و شرایط کروماتوگرافی بستگی دارد.
۴. کاربردهای TLC در صنعت داروسازی
✔ کنترل کیفیت (QC): بررسی خلوص مواد اولیه و محصولات نهایی.
✔ تشخیص ناخالصی‌ها: شناسایی محصولات جانبی و آلاینده‌های شیمیایی.
✔ آنالیز مواد مؤثره دارویی (API): بررسی هویت و غلظت داروها.
✔ آنالیز ترکیبات گیاهی: بررسی عصاره‌های گیاهی مورد استفاده در داروسازی.
✔ مطالعات پایداری: ارزیابی تغییرات شیمیایی داروها تحت شرایط مختلف.
۵. مشکلات رایج در TLC و راهکارهای رفع آن‌ها
۵.۱. پخش شدن لکه‌های نمونه (Diffused Spots)
🔹 علت: حجم زیاد نمونه یا حلال نامناسب.
✅ راه‌حل: کاهش حجم نمونه و انتخاب فاز متحرک مناسب.
۵.۲. مهاجرت نامنظم ترکیبات
🔹 علت: اشباع نشدن تانک TLC یا شرایط نامناسب محیطی.
✅ راه‌حل: اشباع کامل تانک با بخارات حلال و کنترل دما و رطوبت.
۵.۳. Rf نامناسب برای جداسازی
🔹 علت: فاز متحرک انتخاب‌شده ناسازگار با ترکیبات مورد بررسی است.
✅ راه‌حل: تغییر نسبت حلال‌ها برای بهبود جداسازی.
۶. جنبه‌های نظارتی (Regulatory Aspects) در TLC
✔ ICH Q2(R1): راهنمای اعتبارسنجی روش‌های تحلیلی.
✔ USP <621>: استانداردهای کروماتوگرافی لایه نازک در آنالیز دارویی.
✔ FDA 21 CFR Part 11: مقررات مربوط به مستندسازی و ثبت داده‌ها.
جمع‌بندی
کروماتوگرافی لایه نازک (TLC) یکی از روش‌های کلیدی در کنترل کیفیت دارویی، آنالیز ترکیبات فعال و شناسایی ناخالصی‌ها است. این روش به دلیل سادگی، سرعت بالا و هزینه پایین همچنان در کنار روش‌های مدرن‌تر مانند HPLC و GC در بسیاری از آزمایشگاه‌های داروسازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
🔹 اگر در زمینه کنترل کیفیت دارویی فعالیت می‌کنید، یادگیری اصول TLC و استانداردهای مربوطه برای شما ضروری است.
📌 آیا شما تجربه‌ای در کار با TLC دارید؟ تجربیات خود را در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید! 😊
